1. Cuộc kháng chiến lần thứ nhất, chống quân xâm lược Mông Cổ (1258)

Câu hỏi. Đọc thông tin, tư liệu và quan sát lược đồ 17.1, sơ đồ 17, hãy:

• Tóm tắt diễn biến chính của cuộc kháng chiến lần thứ nhất, chống quân xâm lược Mông Cổ (1258).
• Nêu vai trò của vua Trần Thái Tông và Thái sư Thần Thủ Đô trong cuộc kháng chiến.

Lời giải:

Diễn biến chính của cuộc kháng chiến lần thứ nhất, chống quân xâm lược Mông Cổ (1258):

• Năm 1257, Mông Cổ lên kế hoạch đánh chiếm Nam Tống theo hai hướng: từ phía bắc đánh xuống và từ phía nam đánh lên (qua đường Đại Việt).
• Để thực hiện mục tiêu đó, Mông Cổ cử sứ giả đưa thư dụ hàng và đe doạ triều đình nhà Trần.
• Trước tình hình đó, vua Trần Thái Tông xuống chiếu cho Trần Quốc Tuấn chỉ huy các tướng lĩnh đem quân thuỷ, bộ lên phòng ngự ở biên giới; truyền lệnh cả nước sắm sửa vũ khí, sẵn sàng chiến đấu.
• Để tỏ rõ ý chí kiên quyết, vua Trần ra lệnh tống giam tất cả sứ giả Mông Cổ vào ngục.
• Ngày 17/1/1258: Ngột Lương Hợp Thai dẫn 3 vạn quân tiến vào Binh Là Nguyên (Vinh Phúc).
• Vua Trần Thái Tông ra trận, trực tiếp chỉ huy chiến đấu, sau đó chủ động rút lui.
• Ngày 21/1/1258,  Triều đình nhà Trần tạm rồi kinh thành Thăng Long.... Nhân dân thực hiện kế "thanh dã"
• Quân Mông Cổ tiến vào kinh thành Thăng Long gặp cảnh trống vắng, bị làm vào tình cảnh không có lương thực và gặp nhiều khó khăn.
• Ngày 29/1/1258, Nhà Trần tổ chức phân công ở Đông Bộ Đầu (Hà Nội). Cuộc kháng chiến kết thúc thắng lợi.

Vai trò của vua Trần Thái Tông và Thái sư Thần Thủ Đô trong cuộc kháng chiến:

• Vua Trần Thái Tông xuống chiếu cho Trần Quốc Tuấn chỉ huy các tướng lĩnh đem quân thuỷ, bộ lên phòng ngự ở biên giới, truyền lệnh cả nước sắm sửa vũ khí, sẵn sàng chiến đấu. Ông ra trận, trực tiếp chỉ huy chiến đấu, sau đó chủ động rút lui.
• Thái sư Trần Thủ Độ - người có công lớn trong việc sáng lập vương triều Trần.

2. Cuộc kháng chiến lần thứ hai, chống quân xâm lược Nguyên (1285)

Câu hỏi. Đọc thông tin, tư liệu và quan sát lược để 17,2, bảng 17, hãy:

• Tóm tất diễn biến chính của cuộc kháng chiến lần thứ hai, chống quân xâm lược Nguyên (1285)
• Nêu vai trò của vua Trần Nhân Tông và Trần Quốc Tuấn trong cuộc kháng chiến.

Lời giải:

Diễn biến chính của cuộc kháng chiến lần thứ hai, chống quân xâm lược Nguyên (1285):

• Từ cuối tháng 1/1285, quân Nguyên do Thoát Hoan tổng chỉ huy 50 vạn quân tràn vào xâm lược Đại Việt; Toa Đô nhận lệnh dẫn 10 vạn quân từ Chăm-pa, Thanh Hóa đánh ra,...
• Từ đầu tháng 2/1285, trước thế giặc mạnh, quân nhà Trần rút lui về Vạn Kiếp (Chí Linh, Hải Dương), sau đó về Thăng Long (Hà Nội) rồi lui về Thiên Trường (Nam Định) để củng cố lực lượng, chờ thời cơ phản công.
• Tháng 3,4/1285, nhân dân thực hiện kế "thanh đá", phối hợp với triều đình chống giặc ở khắp nơi. Quân Nguyên lâm vào tình thế khó khăn.
• Tháng 5,6/1285, quân nhà Trần tổ chức phản công, thắng lợi lớn ở Tây Kết (2 lần), Hàm Tử (Hưng Yên), Chương Dương, Thăng Long (Hà Nội), Vạn Kiếp (Hải Dương),..Toa Đô tứ trận, Thoát Hoan bỏ chạy. Đất nước sạch bóng quân xâm lược.

Vai trò của vua Trần Nhân Tông trong cuộc kháng chiến:

• Là vị chỉ huy quân đội, lãnh đạo tối cao cùng với các vua Trần.
• Đưa ra những chủ trương kế sách đúng đắn, là điều kiện tiên quyết dẫn đến thắng lợi của các cuộc kháng chiến.
• Là người huấn luyện quân đội, khích lệ tinh thần các chiến sĩ thông qua việc soạn thảo “Hịch tướng sĩ”.
• Là tác giả của các bộ binh thư nổi tiếng: Binh thư yếu lược, Vạn kiếp tông bí truyền thư.
• Trần Quốc Tuấn còn bỏ qua các hiềm khích, thù riêng, nêu cao tinh thần yêu nước, vì nghĩa lớn.

=> Ông đã trở thành ngọn cờ "kết chặt lòng dân", lãnh đạo quân dân Đại Việt vượt qua bao khó khăn, đưa cuộc chiến đấu tới thắng lợi huy hoàng. Qua 2 cuộc kháng chiến, Trần Nhân Tông đã tỏ rõ ông vừa là nhà chiến lược tài giỏi, vừa là vị tướng cầm quân dũng cảm ngoài chiến trường.

3. Cuộc kháng chiến lần thứ ba, chống quân xâm lược Nguyên (1287 - 1288)

Câu hỏi. Đọc thông tin, tư liệu và quan sát lược đồ 17.3, hãy:

• Tóm tắt diễn biến chính của cuộc kháng chiến lần thứ ba chống quân xâm lược Nguyên (1287 – 1288).
• Nêu vai trò của vua Trần Nhân Tông và Trần Quốc Tuấn trong cuộc kháng chiến.

Lời giải:

Diễn biến chính của cuộc kháng chiến lần thứ ba chống quân xâm lược Nguyên (1287 – 1288):

• Nhà Trần khẩn trương chuẩn bị kháng chiến lần 3: vua Trần Nhân Tông ra lệnh cho các vương hầu, tôn thất mộ thêm binh lính, chấn chính lực lượng; Trần Quốc Tuấn tiếp tục được trao cho quyền tống chỉ huy; nhà Trần tổ chức cuộc diễn tập lớn....
• Tháng 12-1287, Thoát Hoan làm tổng chỉ huy, dẫn 30 vạn quân vượt biển giới đành vào Đại Việt. Ô Mã Nhị chỉ huy hơn 600 chiến thuyền theo đường thuỷ tiến vào vùng biển Đông Bắc. Tiếp theo sau là đoàn thuyền lương do Trương Văn Hồ chỉ huy,
• Tháng 1-1288, Thoát Hoan cùng đại quân kéo vào Tháng Long, ráp cảnh "vườn không nhà trống”. Quân Nguyên tiến đánh các căn cứ của quân Trần, lãng bắt vua Trần nhưng thất bại.
• Tháng 2-1288, Trần Khánh Dư cho quân mai phục, tiêu diệt toàn bộ đoàn thuyền lương của Trương Văn Hồ,
• Từ tháng 3-1288, nhà Trần tổ chức phán công ở nhiều nơi, giành thắng lợi quyết định ở trận Bạch Đảng.

Kết quả: Cuộc kháng chiến kết thúc thắng lợi.

4. Nguyên nhân thắng lợi và ý nghĩa lịch sử

Câu hỏi. Đọc thông tin, tư liệu và kết hợp quan sát, hình 17, hãy:

• Phân tích những nguyên nhân dẫn đến thắng lợi của quân dân nhà Trần trong ba lần kháng chiến chống quân xâm lược Mông – Nguyên (thế kỉ XIII).
• Nêu ý nghĩa lịch sử của ba lần nhà Trần kháng chiến chống quân xâm lược Mông – Nguyên.

Lời giải:

Những nguyên nhân dẫn đến thắng lợi của quân dân nhà Trần trong ba lần kháng chiến chống quân xâm lược Mông – Nguyên (thế kỉ XIII):

• Do truyền thống yêu nước và tinh thần chiến đấu dũng cảm của quân dân Đại Việt; tinh thần đoàn kết của quý tộc, tướng lĩnh nhà Trần và các tầng lớp nhân dân.
• Vai trò lãnh đạo, tài chỉ huy của các vua Trần (Trần Thái Tông, Trần Thánh Tông, Trần Nhân Tông), cùng các tướng lĩnh như Trần Thủ Độ, Lê Phụ Trần, Trần Quốc Tuấn, Trần Quang Khải, Trần Khánh Dư, Trần Nhật Duật,...

Ý nghĩa lịch sử của ba lần nhà Trần kháng chiến chống quân xâm lược Mông – Nguyên:

• Thắng lợi của cuộc kháng chiến đã đập tan tham vọng, ý chí xâm lược Đại Việt của quân Mông – Nguyên, bảo vệ vững chắc nền độc lập, chủ quyền của dân tộc, nâng cao vị thế của Đại Việt; khẳng định quyết tâm, sức mạnh và tinh thần quật cường của dân tộc Việt Nam trong lịch sử chống ngoại xâm.
• Thắng lợi này cũng góp phần làm suy yếu đế quốc Mông – Nguyên, ngăn chặn cuộc xâm lược của quân Nguyên đối với Nhật Bản và các nước khác; để lại nhiều bài học kinh nghiệm quý báu trong sự nghiệp xây dựng và bảo vệ đất nước, làm phong phú thêm nghệ thuật quân sự Việt Nam.

Luyện tập

Câu hỏi. Trình bày khái quát diễn biến, kết quả và ý nghĩa của ba lần kháng chiến chống quân xâm lược Mông – Nguyên của nhà Trần (thế kỉ XIII).

Lời giải:

1. Diễn biến của ba lần kháng chiến chống quân xâm lược Mông – Nguyên của nhà Trần (thế kỉ XIII):

Cuộc kháng chiến chống quân Mông Nguyên lần 1 (năm 1258):

• Tháng 1/1258, Ngột Lương Hợp Thai chỉ huy 3 vạn quân Mông Cổ tràn vào nước ta. Giặc theo đi đường sông Thao và tiến xuống Bạch Hạc (Phú Thọ). Sau đó, tiến đến vùng Bình Lệ Nguyên (Vĩnh Phúc) thì bị chặn lại ở phòng tuyến do vua Trần Thái Tông chỉ huy.
• Trước thế giặc mạnh Vua Trần rút lui khỏi thành Thăng Long , rút về Thiên Trường (Hà Nam) và thực hiện kế hoạch “Vườn không nhà trống”
• Giặc vào kinh thành không một bóng người, không có lương thực. Chúng điên cuồng phá hoại kinh thành. Do quân ta chống trả quyết liệt và thiếu lương thực, chưa đầy 1 tháng địch rơi vào tình thế khó khăn, lực lượng bị tiêu hao dần
• Nhà Trần mở cuộc phản công lớn ở Đông Bộ Đầu (bến sông Hồng, Hà Nội). Ngày 29/1/1258, quân Mông cổ bị đánh tan, phải rút chạy về nước. Cuộc kháng chiến chống quân Mông Nguyên lần 1 kết thúc thắng lợi.

Cuộc kháng chiến chống quân Mông Nguyên lần 2:

• Tháng 1/1285, Thoát Hoan cầm đầu 50 vạn quân Nguyên tiến vào nước ta
• Sau một vài trận đánh địch tại biên giới, quân ta đã tiến về Vạn Kiếp, Thăng Long và cuối cùng, rút về Thiên Trường (Hà Nam) để thực hiện kế hoạch “Vườn không nhà trống”.
• Cùng thời điểm đó, Toa Đô dẫn quân từ Chăm-pa đánh ra Nghệ An, Thanh Hóa; quân Thoát Hoan mở cuộc tiến công xuống phía Nam để tiêu diệt quân ta, nhưng thất bại buộc phải rút về Thăng Long và lâm vào tình trạng thiếu lương thực trầm trọng.
• Tháng 5/1285, lợi dụng thời cơ quân địch đang suy yếu, nhà Trần tổ chức phản công đánh tan quân giặc ở nhiều nơi như Tây Kết, Chương Dương, Hàm Tử, Thăng Long.

Cuộc kháng chiến chống quân Mông Nguyên lần 3:

• Tháng 12/1287, quân Nguyên tấn công Đại Việt. Cánh quân thứ nhất do Thoát Hoan chỉ huy tiến vào Lạng Sơn, Bắc Giang và chiếm đóng Vạn Kiếp
• Cánh quân thứ 2 là thủy quân do Ô Mã Nhi chỉ huy tiến vào nước ta, ngược lên sông Bạch Đằng để phối hợp cùng Thoát Hoan

2. Nguyên nhân thắng lợi không chỉ ở lãnh đạo mà tạo nên bởi một tập thể đoàn kết:

• Sự đồng lòng của vua tôi nhà Trần, được tất cả các tầng lớp nhân dân ủng hộ và tham gia kháng chiến.
• Sự chuẩn bị chu đáo của nhà Trần, tinh thần quyết chí hy sinh của toàn dân, toàn quân ta.
• Đường lối chiến lược đúng đắn, sáng tạ.
• Sự lãnh đạo tài tài của các vị tướng nhà Trần, đặc biệt là Trần Quốc Tuấn.

3. Ý nghĩa lịch sử ba lần kháng chiến chống quân Mông Nguyên:

• Đập tan tham vọng và ý chí xâm lược Đại Việt của đế chế Mông - Nguyên, bảo vệ được độc lập, toàn vẹn lãnh thổ và chủ quyền quốc gia dân tộc.
• Khẳng định sức mạnh của dân tộc Việt Nam, có ý nghĩa nâng cao lòng tự hào, tự cường chính đáng cho dân tộc ta, củng cố niềm tin cho nhân dân.
• Góp phần xây đắp nên truyền thống quân sự Việt Nam, truyền thống chiến đấu của một nước nhỏ nhưng luôn phải chống lại những kẻ thù mạnh hơn nhiều lần đến xâm lược.
• Để lại nhiều bài học quý báu về củng cố khối đoàn kết toàn dân trong xây dựng và bảo vệ Tổ quốc, là sự quan tâm của nhà nước đến toàn dân, dựa vào dân để đánh giặc.

Vận dụng

Câu hỏi 1. Hãy tìm hiểu và giới thiệu danh nhân tiêu biểu của thời Trần có công trong các cuộc kháng chiến chống quân xâm lược Mông – Nguyên (thế kỉ XIII).

Lời giải:

Một danh nhân tiêu biểu của thời Trần có công trong các cuộc kháng chiến chống quân xâm lược Mông – Nguyên (thế kỉ XIII): Trần Quốc Tuấn (Trần Hưng Đạo) là anh hùng dân tộc, nhà văn hóa vĩ đại trong lịch sử Việt Nam. Làm tướng, ông biết dẹp bỏ "thù nhà" dốc lòng báo đền "nợ nước" góp công lớn ba lần đánh bại quân Nguyên. Ông còn là tác giả của hai bộ binh thư và đặc biệt bài "Hịch tướng sĩ" nổi tiếng còn lưu truyền đến ngày nay. Sau khi ông mất, vua phong ông tước Hưng Đạo đại vương. Nhân dân lập đền thờ ông ở khắp nơi trên mọi miền đất nước.

Câu hỏi 2. Tinh thần yêu nước, đoàn kết của quân dân Đại Việt thời Trần được phát huy như thế nào trong công cuộc xây dựng và bảo vệ Tổ quốc ngày nay?

Lời giải:

Tinh thần yêu nước, đoàn kết của quân dân Đại Việt thời Trần được phát huy trong công cuộc xây dựng và bảo vệ Tổ quốc ngày nay: phát huy cao độ trong tình hình hiện nay, nhất là phòng, chống dịch COVID-19.