Mở đầu bài học:

Câu hỏi: Tối ngày 3/4/2021, tại Cai-rô (Ai Cập) đã diễn ra một số sự kiện quan trọng với tên gọi "Cuộc diễu hành vàng của các pha-ra-ông". Trong hoạt động này, 22 xác ướp của 18 pha-ra-ông và 4 nữ hoàng của Ai Cập cổ đại đã được đưa từ Bảo tàng Ai Cập ở Ta-ri-ơ qua Trung tâm Thủ đô Cai-rô, đến "ngôi nhà mới" là Bảo tàng Quốc gia văn minh Ai Cập ở Phu-xtat. Cuộc diễu hành được tổ chức với những nghi thức trang trọng nhất để tôn vinh nền Ai Cập cổ đại cùng với những giá trị trường tồn của nó. Vì sao, những thành tựu văn minh đã hơn 5 000 năm vẫn được nhân loại trân trọng, tôn vinh trong cuộc sống hiện tại? Em hãy chia sẻ những hiểu biết của bản thân về các nền văn minh thế giới thời kì cổ - trung đại và ý nghĩa của những thành tựu văn minh ấy.

Hướng dẫn trả lời:

Tối ngày 3/4/2021, tại Cai-rô (Ai Cập) đã diễn ra một số sự kiện quan trọng với tên gọi "Cuộc diễu hành vàng của các pha-ra-ông". Trong hoạt động này, 22 xác ướp của 18 pha-ra-ông và 4 nữ hoàng của Ai Cập cổ đại đã được đưa từ Bảo tàng Ai Cập ở Ta-ri-ơ qua Trung tâm Thủ đô Cai-rô, đến "ngôi nhà mới" là Bảo tàng Quốc gia văn minh Ai Cập ở Phu-xtat. Cuộc diễu hành được tổ chức với những nghi thức trang trọng nhất để tôn vinh nền Ai Cập cổ đại cùng với những giá trị trường tồn của nó. Những thành tựu văn minh đã hơn 5 000 năm vẫn được nhân loại trân trọng, tôn vinh trong cuộc sống hiện tại vì nó minh chứng cho sự vĩ đại của một nền văn minh độc đáo trải dài lịch sử, khơi dậy niềm tự hào về lịch sử đất nước trong mỗi người dân Ai Cập, đồng thời đây là cách để họ thêm gắn bó với quá khứ.

Những hiểu biết của bản thân về các nền văn minh thế giới thời kì cổ - trung đại:

• Văn minh phương Đông:
• Văn minh Ai Cập cổ đại.
• Văn minh Lưỡng Hà.
• Văn minh Ấn Độ.
• Văn minh Trung Quốc.
• Văn minh phương Tây:
• Văn minh Hy Lạp - La Mã.
• Văn minh Tây Âu thời kì Phục hưng.

Ý nghĩa những thành tựu của những nền văn minh đó:

• Đóng góp quan trọng vào kho tàng tri thức nhân loại.
• Để lại nhiều dấu ấn sâu sắc và ảnh hưởng to lớn đối với đời sống, xã hội hiện đại.
• Có ý nghĩa, đặt nền tảng cho sự phát triển mạnh mẽ của văn minh nhân loại trên các lĩnh vực KHKT, KHXHNV của thế giới.

I. Khái niệm văn minh. Khái quát lịch sử văn minh thế giới thời kì cổ - trung đại

1. Khái niệm văn minh

Câu hỏi:

Câu 1. Em hãy giải thích khái niệm văn minh, văn hóa.

Câu 2. Khái niệm văn minh, văn hóa giống nhau và khau nhau như thề nào? Nêu một ví dụ để chứng minh.

Hướng dẫn trả lời:

Câu 1.

Văn minh: là sự tiến bộ về vật chất và tinh thần của xã hội loài người; là trạng thái phát triển cao của nền văn hóa, khi xã hội loài người vượt qua trình độ của thời kì dã man.

Văn hóa: là tổng thể những giá trị vật chất và tinh thần mà con người sáng tạo nên. Văn hóa tạo ra đặc tính, bản sắc của một xã hội hoặc nhóm người trong xã hội.

Câu 2.

• Giống nhau: là những giá trị vật chất, tinh thần do xã hội loài người sáng tạo ra.
• Khác nhau:
• Mức độ rộng lớn: Nền văn minh lớn hơn nhiều so với một nền văn hóa.
• Thời gian phát triển: Văn hóa xuất hiện đồng thời với sự xuất hiện của loài người, còn văn minh chỉ được con người sáng tạo trong thời kì phát triển cao của xã hội.
• Sự ràng buộc: Văn hóa có thể tự tồn tại nhưng văn minh thì không. Có văn hóa mới tạo ra văn minh và không có chiều ngược lại.
• Phương thức tồn tại: Văn hóa có thể tồn tại ở cả hai dạng hữu hình và vô hình. Một nền văn minh có sự  hữu hình.
• Di truyền/tính kế thừa: Văn hóa có thể được học hỏi và truyền qua phương tiện nói và giao tiếp từ thế hệ này sang thế hệ khác. Nhưng văn minh thì không vì tính phức tạp của nó.
• Phạm vi phản ánh: Văn hóa thể hiện nhiều hơn trong Tôn giáo, nghệ thuật, khiêu vũ, văn học, phong tục, đạo đức, âm nhạc, triết học, v.v. Còn văn minh thì thể hiện ở Luật, hành chính, cơ sở hạ tầng, kiến ​​trúc, sắp xếp xã hội,...
• Mức độ thể hiện: Văn hóa thể hiện mức độ hoàn thiện bên trong lớn nhất. Vvăn minh là thể hiện những hình thức bên ngoài, là sự thể hiện của công nghệ hiện đại, sản phẩm, thiết bị, cơ sở hạ tầng,,...

2. Khái niệm văn minh, văn hóa giống nhau và khau nhau như thề nào? Nêu một ví dụ để chứng minh.

Câu hỏi:

Câu 1. Em hãy trình bày sự phát triển của một số nền văn minh thế giới thời kì cổ trung đại.

Câu 2. Hãy nhận xét về thời gian hình thành và lịch sử phát triển của các nền văn minh phương Đông và phương Tây thời kì cổ - trung đại. 

Hướng dẫn trả lời:

Câu 1. Trình bày sự phát triển của một số nền văn minh thế giới thời kì cổ trung đại:

• Những nền văn minh đầu tiên trên thế giới hình thành từ khoảng nửa sau TNK IV ở khu vực Đông Bắc châu Phi và Tây Á. 
• Thời kì cổ đại, phương Đông hình thành 4 trung tâm văn minh lớn:
• Ai Cập cổ đại: khoảng 3 200 năm - năm 30 TCN.
• Lưỡng Hà cổ đại: khoảng cuối TNK IV TCN - giữa TNK I TCN.
• Ấn Độ cổ - trung đại: giữa TNK III TCN - năm 1857. 
• Trung Hoa thời kì cổ - trung đại: thể kỉ XXI TCN - năm 1911. 
• Đến thời kì trung đại, ở Nam Á và Đông Á, văn minh Ấn Độ và văn minh Trung Hoa vẫn tiếp tục phát triển, còn khu vực Đông Bắc Phi và Tấy Á chịu ảnh hưởng của nền văn minh A-rập trong một thời gian dài.
• Văn minh Hy Lạp - La Mã: ra đời muộn hơn văn minh phương Động nhưng phát triển tực rỡ, là cơ sở hình thành văn minh phương Tây. Trong thời kì hậu trung đại, sự phục hưng của nhiều giá trị từ văn minh Hy Lạp, La Mã và những tiến bộ không ngừng của các lĩnh vực kinh tế, văn hoá, chính trị đã khiến văn minh Tây Âu đạt được nhiều thành tựu, tạo cơ sở cho sự phát triển của châu Âu trong thời kì cận và hiện đại. 

Câu 2. Hãy nhận xét về thời gian hình thành và lịch sử phát triển của các nền văn minh phương Đông và phương Tây thời kì cổ - trung đại: ra đời từ rất sớm, phát triển rộng khắp ở các khu vực của phương Đông và phương Tây.

II. Một số nền văn minh phương Đông thời kì cổ - trung đại

1. Văn minh Ai Cập cổ đại

a. Cơ sở hình thành

Câu hỏi:

Câu 1. Khai thác Tư liệu 2, em hãy giải thích vì sao nhà sử học Hy Lạp cổ đại Hê-rô-dốt cho rằng: "Ai Cập là tặng phẩm của sông Nin". 

Câu 2. Hãy trình bày cơ sở hình thành văn minh Ai Cập cổ đại. 

Hướng dẫn trả lời:

Câu 1. 

Nhà sử học Hy Lạp cổ đại Hê-rô-dốt cho rằng: "Ai Cập là tặng phẩm của sông Nin" vì: 

• Sông Nin hơn hẳn các dòng sông trên thế giới về vị ngọt, độ dài và lợi ích của sông mang lại. 
• Quy tụ bên bờ của dòng sông nhiều thành phố, làng mạc.
• Sông Nin mang đến phù sa, màu mỡ cho những cánh đồng. 

Câu 2. 

Trình bày cơ sở hình thành văn minh Ai Cập cổ đại: 

• Điều kiện tự nhiên:
• Nền văn minh Ai Cập cổ đại được hình thành và phát triển gắn liền với sông Nin ở Đông Bắc châu Phi. 
• Ai Câp được bao quanh bởi Địa Trung Hải, Hồng Hải, sa mạc và vùng rừng núi.
• Dân cư và xã hội:
• Là nơi giao lưu của các dòng văn hóa từ châu Á, châu Phi, châu Âu.
• Xã hội Ai Cập cổ đại hình thành các tầng lớp: quý tộc, tăng lữ, nông dân, thợ thủ công, thương nhân, nô lệ. 
• Kinh tế: 
• Nông nghiệp là nền tảng kinh tế ở Ai Cập cổ đại. Trồng lúa mì, lúa mạch,...; biết thuần dưỡng và chăn nuôi các loại gia súc.
• Hoạt động buôn bán phát triển.
• Chính trị:
• Từ thiên niên kỉ IV TCN, các nước nhà nước sơ khai đầu tiên ở Ai Cập được hình thành trên lưu vực sông Nin. Khoảng 3 200 năm TCN, nhà nước Ai Cập thống nhất ra đời.
• Đứng đầu Nhà nước Ai Cập tập quyền là pha-ra-ông, nắm giữ quyền tối cao về chính trị, tôn giáo. Bên dưới là hệ thống quan lại ở trung ương và địa phương. 

b. Những thành tựu cơ bản

Câu hỏi:

Câu 1. Hãy giới thiệu một số thành tựu cơ bản của văn minh Ai Cập cổ đại.

Câu 2. Các thành tựu của văn minh Ai Cập cổ đại có ý nghĩa như thế nào?

Hướng dẫn trả lời:

Câu 1. 

• Tín ngưỡng, tôn giáo:
• Sùng bái đa thần. Thờ các vị thần tự nhiên, thờ động vật, thờ linh hồn người chết.
• Tín ngưỡng, tôn giáo có ảnh hưởng và ý nghĩa quan trọng trong văn hóa, xã hội, chính trị và nhiều thành tựu văn minh của Ai Cập cổ đại. 
•  Chữ viết: 
• Sáng tạo ra một trong những hệ thống chữ viết cổ nhất thế giới (chữ tượng hình) từ khoảng hơn 3 000 năm TCN. 
• Người cổ đại Ai Cập đã ghi chép, để lại nhiều tư liệu quý giá thuộc các lĩnh vực: lịch sử, thiên văn học, toán học,...
• Kiến trúc và cung điện:
• Cung điện, đền thờ và kim tự tháp là các loại hình kiến trúc tiêu biểu nhất của Ai Cập cổ đại. Đó là những di sả quý giá của Ai Cập nói chung và nhân loại nói riêng. 
• Nhiều công trình kiến trúc, điêu khắc vẫn còn hiện hữu, là hiện thân cho sức lao động, sáng tạo, trí tuệ của con người.
• Khoa học kĩ thuật: 
• Sử dụng hệ số thập phân, phép tính cộng và trừ, biết tính diện tích hình tam giác, hình chữ nhật, sử dụng số pi.
• Sớm quan sát thiên văn và sự vận hành của các thiên thể. Sáng tạo ra kĩ thuật làm lịch dựa trên chu kì chuyển động của Mặt trời đầu tiên trên thế giới.
• Hiểu biết tương đối chính xác về các cơ quan trong cơ thể người. Sử dụng những kiến thức giải phẫu để chữa bệnh trong kĩ thuật ướp xác. 

Câu 2. 

Ý nghĩa của các thành tựu của văn minh Ai Cập cổ đại:

• Góp phần vào sự phát triển rực rỡ của nền văn minh Ai Cập.
• Đặt nền móng cho sự phát triển nhiều lĩnh vực của văn minh nhân loại. 

2. Văn minh Ấn Độ thời kì cổ - trung đại

b. Những thành tựu cơ bản

Câu hỏi:

Câu 1. Hãy giới thiệu một số thành tựu cơ bản của văn minh Ấn Độ thời kì cổ - trung đại.

Câu 2. Hãy nêu ý nghĩa các thành tựu của văn minh Ấn Độ thời kì cổ - trung đại. 

Hướng dẫn trả lời:

Câu 1. 

Giới thiệu một số thành tựu cơ bản của văn minh Ấn Độ thời kì cổ - trung đại:

• Tôn giáo: Ấn Độ là quê hương của nhiều tôn giáo lớn. Hai tôn giáo có ảnh hưởng sâu rộng hàng đầu của Ấn Độ là Hin-đu giáo và Phật giáo. 
• Chữ viết: 
• Chữ viết cổ nhất của Ấn Độ được tìm thấy trong nền văn minh sông Ấn. Người Ấn Độ cải biên chữ viết để ghi âm tiếng Phạn. 
• Được truyền bá sang Đông Nam Á và được cải biên thành chữ viết của một số quốc gia trong khu vực này. 
• Văn học:
• Đạt nhiều thành tựu rực rỡ. Tiêu biểu nhất là Kinh Vê-đa, sử thi Ma-ha-ba-ra-ta và Ra-ma-y-a-na,...
• Văn học Ấn Độ chứa đựng những giá trị nghệ thuật và nhân văn sâu sắc, là niềm tự hào của người dân Ấn Độ, trở thành nguồn cảm hứng, đề tài sáng tác của nhiều ngành nghệ thuật khác, nhất là khu vực Động Nam Á. 
• Kiến trúc, điêu khắc:
• Chịu ảnh hưởng của tôn giáo.
• Nhiều công trình kiến trúc đồ sộ như: cột đá, chúa và tháp Phật giáo, thánh đường, cung điện,...
• Kiến trúc và điêu khắc của Ấn Độ đã có những ảnh hưởng đến nhiều nước trên thế giới, đặc biệt là các quốc gia Đông Nam Á.
• Khoa học, kĩ thuật:
• Toán học: sáng tạo ra 10 chữ số mà ngày nay chúng ta sử dụng. 
• Thiên văn học: sớm có hiểu biết về vũ trụ, về mặt trời và các hành tinh. Biết đặt ra lịch. 
• Vật lí, hóa học: nêu ra thuyết nguyên tử, khẳng định luật hấp dẫn của Trái đất,...
• Y - dược học: có nhiều ghi chép về bệnh lí học, giải phẫu học,...

Câu 2. 

Các thành tựu của văn minh Ấn Độ thời kì cổ - trung đại có đóng góp quan trọng vào kho tàng tri thức nhân loại. 

3. Văn minh Trung Hoa thời kì cổ - trung đại

a. Cơ sở hình thành

Câu hỏi:

Câu 1. Em hãy phân tích những cơ sở hình thành của văn minh Trung Hoa.

Câu 2. Hãy chỉ ra một số nét tương đồng của văn minh Trung Hoa với các nền văn minh khác ở phương Đông. 

Hướng dẫn trả lời:

Câu 1. 

Phân tích những cơ sở hình thành của văn minh Trung Hoa:

• Điều kiện tự nhiên: Hình thành và phát triển trên một không gian rộng lớn ở phía Đông châu Á. Có hệ thống thực vật, động vật phong phú cùng hàng nghìn dòng sông lớn nhỏ, quan trọng nhất là Hoàng Hà và Trường Giang. 
• Dân cư và xã hội: 
• Những cư dân đầu tiên đã xây dựng nền văn minh Trung Hoa ở lưu vực Hoàng Hà. Các dân tộc Hán, Hồi, Mông,....đã góp phần xây dựng nền văn minh Trung Hoa đa dạng, phong phú và phát triển rực rỡ.
• Các giai tầng cơ bản trong xã hội TQ thời kì cổ - trung đại: quý tộc, địa chủ, nông dân, thợ thủ công, thương nhân,...
• Kinh tế: 
• Nền kinh tế căn bản là nông nghiệp. Trồng nhiều loại cây lương thực, chăn nuôi gia súc, gia cầm.
• Thủ công nghiệp và thương nghiệp giữ vai trò quan trọng.
• Tơ lụa, gốm sứ là những mặt hàng nổi tiếng trong quan hệ buôn bán với nhiều nước ở châu Á, châu Âu. 
• Chính trị:
• Lịch sử TQ thời kì cổ - trung đại đã diễn ra nhiều cuộc đấu tranh về chính trị, quân sự, dẫn đến sự thành lập, diệt vong của các triều đại nối tiếp nhau.
• Nhà nước đươc tổ chức theo thể chế quân chủ chuyên chế trung ương tập quyền.

Câu 2. 

Nét tương đồng của văn minh Trung Hoa với các nền văn minh khác ở phương Đông: Những điều kiện tự nhiên thuận lợi cũng như khó khăn mà con người phải đối mặt ở lưu vực của các dòng sông lớn đã dẫn đến sự hình thành nền văn minh phương Đông nói chung và Trung Hoa nói riêng. 

b. Những thành tựu cơ bản

Câu hỏi:

Câu 1. Hãy nêu một số thành tựu cơ bản của văn minh Trung Hoa thời kì cổ - trung đại và ý nghĩa của các thành tựu đó đối với lịch sử nhân loại. 

Câu 2. Tư liệu 4 (tr.46) giúp em biết điều gì về giá trị và sức sống trường tồn của văn minh Trung Hoa. Hãy lấy ví dụ minh họa. 

Hướng dẫn trả lời:

Câu 1. 

- Một số thành tựu cơ bản của văn minh Trung Hoa thời kì cổ - trung đại:

• Tư tưởng, tôn giáo:
• Các học thuyết tư tưởng, tôn giáo hình thành từ rất sớm để giải thích về thế giới và đề xướng các biện pháp cai trị đất nước. 
• Nho giáo, Đạo giáo, Pháp gia trở thành nền tảng quan trọng về tư tưởng, thế giới quan của người Trung Hoa và ảnh hưởng đến nhiều quốc gia. 
• Phật giáo được cải biến và phát triển rực rỡ, ảnh hưởng đến các quốc gia khác trong khu vực. 
• Chữ viết: 
• Chữ khắc trên mai rùa, xương thú (chữ giáp cốt), chữ khắc trên đồ đồng (kim văn).
• Chữ viết được nhiều lần chỉnh lí và phát triển thành chữ Hán ngày nay. 
• Văn học:
• Kho tàng văn học đồ sộ, đa dạng về thể loại, nội dung và phong cách nghệ thuật. 
• Tiêu biểu là thơ ca thời Đường, tiểu thuyết thời Minh - Thanh,...
• Kiến trúc, điêu khắc và hội họa:
• Kiến trúc và điêu khắc có sự gắn kết mật thiết với nhau, công năng sử dụng đa dạng: nhà ở, cung điện, công trình phòng thủ,...Những công trình nổi tiếng gồm: Vạn Lý Trường Thành, Tử Cấm Thành,...
• Hội họa đa dạng về đề tài, nội dung và phong cách. Tranh vẽ trên chất liệu lụa, gỗ, giấy,....Các tác phẩm có phong cách ước lệ. 
• Khoa học kĩ thuật:
• Toán học: sử dụng hệ số đếm thập phân, tính được diện tích các hình phẳng, thể tích các hình khối,...
• Thiên văn học: là những người đầu tiên ghi chép về nhật thực, nguyệt thực, đặt ra lịch để phục vụ sản xuất.
• Y - dược học: chuẩn đoán, lí giải và chữa trị các bệnh bằng nhiều phương pháp.
• Sử học: đa dạng về hình thức, thể loại, nội dung với nhiều tác phẩm nổi tiếng: Xuân Thu, Sử kí của Tư Mã Thiên,...

- Ý nghĩa của những thành tựu: 

• Chứng tỏ sự phát triển của nền văn minh Trung Hoa.
• Được lan truyền và ứng dụng rộng rãi ở nhiều nước.
• Là minh chứng cho sự ảnh hưởng của nền văn minh Trung Hoa, cũng như mối liên hệ về tri thức, khoa học, kĩ thuật giữa phương Đông và phương Tây. 

Câu 2. 

• Tư liệu 4 (tr.46) giúp em biết về giá trị và sức sống trường tồn của văn minh Trung Hoa:
• Nhiều thể chế và giá trị của nền văn minh Trung Hoa vẫn tồn tại nguyên vẹn đến đầu thể kỉ XX.
• Là nền văn minh tồn tại liên tục lâu đời nhất trên thế giới.
• Ví dụ minh họa: Thành tựu của Trung Quốc từ thời cổ đại  đã được truyền bá hoặc ảnh hưởng tới đến tận ngày nay:
• Học thuyết Nho gia (sau này phát triển thành Nho giáo):
• Chữ viết: chữ Hán.
• Phong tục – tập quán: Nhiều lễ tết quan trọng của Trung Hoa vẫn được bảo tồn đến ngày nay và được một số nước đều học tập, cải biên.